ژانر فانتزی و زیر مجموعه آن ادبیات علمی – تخیلی، شاید هیچ‌گاه در ایران شکل جدی به خود نگرفته؛ اما آثار ترجمه همواره در حوزه کتاب‌های علمی و اخیرا علمی- تخیلی بازار خوبی برای خود دست و پا کرده‌اند و ناشران نیز تا حدودی دیدگاهشان برای انتشار کتاب‌هایی در این حوزه متحول شده است.
مقاله پيش رويتان صحبت با سه فعال مطرح در حوزه کتاب‌های فانتزی و علمی- تخیلی است كه تصویری از شرایط موجود نشر این کتاب‌ها در اختیارتان قرار می‌دهد؛ تصویری از غلبه کتاب‌های ترجمه بر تالیف، مقاومت ناشران برای نشر کتاب‌های فانتزی و اصولا این‌که کتاب‌های علمی – تخیلی چه می‌گویند و نقششان در آموزش نسل جدید چیست؟
متقاعدکردن ناشران، سخت‌تر از فانتزی‌نویسی است
چند دهه از خلق زمینه‌های فانتزی در کتاب‌های بهرنگی می‌گذرد و بعد از او نویسندگانی که به طور جدی فانتزی نوشتند انگشت شمارند؛ محمدرضا یکی از این چهره‌هاست.
«من بابام دماغ بابام»، «بادکنک و اسب آبی» برخی کتاب‌های او در این حوزه‌اند. دلش از این‌که نویسندگان کودک و نوجوان کم می‌خوانند و بیشتر می‌نویسند، پر است و ایده‌هایی برای بهبود فانتزی‌نویسی در ایران دارد که آنها را در گفت‌وگو مطرح می‌کند.
– تفاوت محدود فانتزی‌هایی که در ایران نوشته می‌شوند با فانتزی‌های غربی چیست؟
به هر حال نویسنده در هر ژانری که کار می‌کند یک سری قواعد و قوانینی را باید رعایت کند، اما هنوز قواعد و قوانین فانتزی در ایران شناخته نشده؛ گاهی خیال‌پردازی صرف با فانتزی اشتباه گرفته می‌شود. به هر حال این اتفاقی که افتاده و یک سری نویسندگان ایرانی به ادبیات فانتزی رو آورده‌اند اتفاق خوب و مثبتی است.
غربی‌ها چون پدید آورنده رمان و ادبیات کودک هستند، یک مسیری را طی کردند، یعنی از یک جا شروع کرده‌اند و به یک جا رسیده‌اند که ما این مسیر را طی نکردیم و بی مقدمه وارد ژانر‌هایی چون فانتزی شدیم و همین سبب شد نوع خاصی از فانتزی در ایران به وجود آید.
– این خوب است یا بد؟
نه خوب است و نه بد؛ اما موضوع این است که ادبیات کودک ایران هنوز کودک است و تجربه‌اش در خیلی از ژانرها مثل علمی – تخیلی زیاد نیست. چون نویسندگان کار زیادی در این حوزه‌ها انجام نداده‌اند.
برای این‌که به نقطه خوبی در علمی – تخیلی برسیم، باید نویسندگان کار کنند و زمان بگذارند. به هر حال هر ژانر ادبی که از خارج مرزها به ایران آمده شکل خاص خودش را گرفته و شاید یکی از دلایلش این است که آن ژانر را خوب نفهمیده‌ایم.
– الان غالب کتاب‌های فانتزی ترجمه هستند، نه؟
بله، ترجمه خیلی بیشتر از تالیف است. البته کتاب‌هایی که ترجمه می‌شوند، قاعدتا از میان تعداد زیادی کتاب گلچین شده‌اند و واقعا هم برخی از کارهای قوی هستند. البته این چرخه قابلیت تغییر را دارد، به شرط این که نویسنده‌ها سراغ گونه‌های مختلف ادبی بروند و دست به تجربه‌های جدید بزنند.
– یعنی این نویسندگان هستند که باید چرخه تولید را شروع کنند؟
البته باید شرایط نشر هم فراهم باشد، مثلا من الان کار فانتزی خاص خودم را دارم، ولی ناشران به سختی آن را قبول می‌کنند و اصلا گاهی این‌گونه از کارها را نمی‌پذیرند یا اصلا هر خواننده‌ای کارهای من را نمی‌پسندد. باید این زمینه‌ها فراهم شود.
الان تصور می‌کنم انرژی‌ای که صرف متقاعدکردن ناشران برای چاپ کتاب در این حوزه صورت می‌گیرد، بیشتر از تلاشی است که برای خلق آثار به کار گرفته می‌شود.
– به نظرتان فعالیت‌های آکادمیک چقدر می‌توانند در بهبود فانتزی‌نویسی در ایران کمک کنند؟ مثلا دانشگاه شیراز از ماه آینده نخستین دوره کارشناسی ارشد ادبیات کودک خود را آغاز می‌کند…
حتما تاثیرگذار هستند. لازمه نویسندگی کار آکادمیک‌کردن نیست، اما کسی نمی‌تواند کمک فعالیت‌های آکادمیک در تولید بهتر کتاب را نفی کند. تمام آموخته‌های آکادمیک می‌تواند در تولید کتاب کمک کند.
بی‌اغراق نویسنده‌ای که می‌نویسد، باید دو برابر نوشتن، بخواند. اما این اتفاق در ایران نمی‌افتد و نویسندگانمان از نظر تئوری و دانسته‌های خواندنی ضعیف هستند.در صورتی نویسنده می‌تواند تولیدی در سطح بین‌المللی ارائه دهد که فلسفه، روانشناسی، جامعه‌شناسی و علوم دیگر را بداند و کار آکادمیک کرده باشد.
در مجموع یک کار وقتی یک کار جهانی می‌شود که پشتوانه قوی و جهان بینی قوی داشته باشد و تمام این پشتوانه‌ها با خواندن به دست می‌آید.
تالیف نیست، ولی ترجمه را نفی نکنید
موهایش سفید شده و دیگر ادبیات كودكی‌ها او را به عنوان مترجمی پركار در حوزه كتاب‌های علمی می‌شناسند. مجید ساده صحبت می‌كند و در گفت‌وگو با او نباید دنبال حرف‌های آوانگارد بود. مسیرش را در ترجمه علمی برای كودكان و نوجوانان پیدا كرده و سبک خودش را دارد. معتقد است پایه برخی علوم در جهان مشترک است و این سبب شده تا کتاب‌های علمی ترجمه به کار کودکان و نوجوانان ایرانی بیاید. در این مقاله سوال‌هایی مطرح شد که با برخی دیدگاه‌های مجيد در تضاد بود.
– چرا در حوزه علمی و علمی – تخیلی برای كودكان و نوجوانان كتاب بومی نداریم و یا تعدادشان بسیار كم است؟
ببینید به‌نظرم نیاز به كتاب تالیفی خوب در حوزه داستان به مراتب پررنگ‌تر از نیاز به کتاب تالیفی علمی است. ما در حوزه علمی نیاز خاصی نداریم، چون كتاب ترجمه به اندازه كافی داریم. الکترون همیشه و در همه جای جهان به دور هسته می‌چرخد و كتاب‌های ترجمه می‌تواند نیازها را برطرفی كند.
– یعنی چون پایه برخی علم‌ها یكسان است، تولید برای كودكان ایرانی تفاوتی با كودكان دیگر كشورها ندارد؟
نباید به‌خاطر این‌كه تالیف در حوزه علمی وجود ندارد، ترجمه را نفی كنیم. وقتی كتاب تالیفی نیست، كودكان خود به خود ترجمه می‌خوانند. ما گاهی شعار می‌دهیم که کتاب علمی تالیفی نیست، ولی واقعا چه ایرادی دارد که ما کتاب علمی ترجمه داشته باشیم؟ آیا ما در حوزه صنعت خودرو فعالیتی انجام داده‌ایم که دلمان می‌خواهد به جای کتاب ترجمه در حوزه خودرو کتاب تالیفی داشته باشیم؟
– این به این معناست كه نویسندگان ایرانی نمی‌توانند در حوزه علمی و علمی – تخیلی تولید داشته باشند؟
بی‌تردید شرایط برای تولید مهیا نیست؛ ما در ایران می‌توانیم در حوزه‌هایی همچون معادن، سنگ‌ها و کانی‌ها کار تالیف انجام دهیم، اما روندهای سنگین اداری و عدم دسترسی نویسندگان به منابع این حوزه عملا کار را دشوار کرده است. زمانی که برای بازدید از یک معدن ساده نیاز به نامه‌نگاری‌‌های فراوانی وجود دارد، نویسندگان تمایلی به تالیف نشان نمی‌دهند یا مثلا در صنعت فرش حرف اول و آخر را می‌زنیم و در حوزه آبزیان در خلیج فارس و خزر زمینه‌های گسترده‌ای برای فعالیت نویسندگان علمی وجود دارد. اما باید بپذیریم که در بسیاری از علوم زمینه تالیف در ایران وجود ندارد و تنها گزینه ترجمه است. در نانوتکنولوژی و یا رایانه ما فعالیتی نکرده‌ایم که بخواهیم کتاب علمی بومی داشته باشیم.
– برای رسیدن به تولید كتاب‌های علمی چه نیازهایی وجود دارد و شرایط چگونه تسهیل خواهد شد؟
باید بگویم برای گسترش تالیف در حوزه کتاب‌های علمی باید زمینه همکاری نهادها و محققان را فراهم کنیم. تولید و تالیف کتاب علمی بسیار هزینهبر است. برای مثال حدود ۸۵ درصد جانوران در جنگل‌های بارانی زندگی می‌کنند. این جنگل‌ها تنها در آفریقا وجود دارد و نه در آسیا و اروپا. شما قطعا برای به‌دست آوردن اطلاعاتی در این حوزه باید به آفریقا سفر کنید که این کار هزینهبر و عملا از دسترس محققان ایرانی خارج است. حالا برای این‌كه كتابی در این حوزه داشته باشید، چاره‌ای جز همكاری با نهادها و برخورداری از حمایت‌های دولتی و غیر دولتی وجود ندارد.
اعتماد نسل‌های قبل را جلب کنید
مهرداد، مترجمی پرکار در حوزه کتاب‌های علمی – تخیلی است و مجموعه کتاب‌هایش در سال‌های اخیر به دست نوجوانان زیادی رسیده است. او سخن از تغییرات و شکل‌گیری ژانر علمی – تخیلی در ادبیات ایران می‌کند و معتقد است نوجوانان امروز به واسطه دسترسی به امکانات، ژانر علمی – تخیلی را کم‌کم جدی گرفته‌اند. سوال ویژه از مهرداد این است که اصولا این ژانر چقدر در راه آموزش به کودکان و نوجوانان موثر است؟
– ادبیات علمی – تخیلی اصولا از چه توانایی‌هایی برای آموزش به کودکان و نوجوانان برخوردار است؟
علمی – تخیلی کاملا یک ژانر آموزشی است. با یک روایت یا داستان می‌توان خیلی چیزها را آموزش داد، اما پیداست داستان علمی – تخیلی، علم نیست، ولی باید با یک ذهنیت عقلانی نوشته شود. هم‌اکنون تعریف جامعی از ادبیات علمی- تخیلی وجود ندارد، اما «آسیموف» معتقد است علمی – تخیلی گونه‌ای از روایت است که کارش بررسی نحوه واکنش بشر در برابر تغییر‌هاست. ما الان در دنیای تغییر هستیم. قبلا همه فکر می‌کردند باید مثل انسان‌های قبلشان زندگی کنند، اما این دیدگاه عوض شده و جهان به سمت تغییر حرکت می‌کند.
خیلی از علمی – تخیلی نویسان دانشمندانی هستند که ایده‌هایشان را نمی‌توانستند از طریق ریاضی اثبات کنند، بنابراین ایده را به صورت داستان مطرح می‌کردند. علمی – تخیلی بخشی از مرحله علمی است که پیش از نظریه‌پردازی انجام می‌شود.
– ادبیات علمی – تخیلی چرا آن‌قدر دیر به ایران رسید؟
ببینید سوال خیلی خوبی است که این اواخر مطرح شده، این‌که سوال پیش آمده نکته مثبتی است؛ ادبیات علمی- تخیلی در حال شکل‌گیری است، در حالی که تاکنون شکل نگرفته بود. ذهنیت جدیدی در نسل کنونی ایجاده شده. پیش از این نیازی به این ژانر احساس نشده بود که سبب شکل‌گیری آن شود، اما الان علم میان نوجوانان و جوانان درک شده و نسلی عاقل در حال شکل‌گرفتن است که سواد اینترنتی دارد و امکانات به او اجازه جست‌وجوی راحت در تفکرات و نوشته‌های علمی را می‌دهد، در حالی که نسل‌های قبل این‌گونه نبودند.
امروز کسی که می‌خواهد کتاب علمی – تخیلی بخواند مستقیم می‌رود، در اینترنت کتاب الکترونیکی دانلود می‌کند و به‌طور شگفت‌انگیزی سایت‌های فارسی ادبیات علمی – تخیلی رشد یافته. الان تولید فیلم‌های علمی – تخیلی قوی بسیار زیاد شده، بنابراین اطلاعات به اندازه کافی به‌دست نوجوانان می‌رسد.
– به نظرتان نیاز کنونی به کتاب‌های علمی-تخیلی با کتاب‌های ترجمه برطرف می‌شود؟
اصولا چگونه باید با تولید این کتاب‌ها برخورد کرد؟
تردید نکنید که باید سیاست‌گذاری کلان انجام شود. مثلا انجمن نویسندگان کودک و نوجوان با تمام قدرت وارد شود و سیاست‌هایش را در این حوزه بازگو کند. از طرفی باید اعتماد دو نسل قبلی، نسبت به ادبیات علمی – تخیلی جلب شود؛ از سوی نسل‌های قبل سه نوع برخورد اشتباه با ادبیات علمی – تخیلی شده که برخی اصلا علمی – تخیلی را داستان نمی‌دانستند، برخی معتقد بودند ادبیات علمی – تخیلی بد است و اصولا برخی این ژانر را فقط برای کودکان می‌دانستند. در حالی که الان کارگروه علمی – تخیلی انجمن نویسندگان کودک و نوجوان تا حدود زیادی این سه دیدگاه را تغییر داده و جوانان خوش آتیه‌ای در آکادمی فانتزی و دیگر بخش‌ها در حال تغییر دیدگاه‌ها نسبت به این ژانر هستند. در مجموع برای شروع وضعیت کنونی بد نیست و تفکر ناشران هم نسبت به این نوع کتاب‌ها در حال بهبود است.
بازدید:403651
رتبه مقاله درگوگل: